TÁC ĐỘNG CỦA CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0
Từ bức tranh phát triển xuất bản thế giới những năm qua, có thể nhận diện một số chuyển biến chính của xuất bản trước tác động của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Đó là:
Thứ nhất, chuyển biến về mô hình và quy trình xuất bản
Cách mạng công nghiệp 4.0 đưa đến những thay đổi ngày càng nhanh trong các lĩnh vực công nghệ, truyền thông, khách hàng và mô hình kinh doanh. Trong hoạt động xuất bản, sự thay đổi đó đồng thời cũng làm thay đổi mô hình và quá trình xuất bản, từ sáng tạo đến tiêu dùng, từ tác giả đến bạn đọc.
Trong bối cảnh đó, cùng các mô hình đã có, sẽ xuất hiện những mô hình mới mà trọng tâm của nhà xuất bản (NXB) không chỉ còn là bản thân sản phẩm, mà là các quy trình định hướng khách hàng. Các NXB chuyển từ vai trò của người sản xuất, tạo ra sản phẩm sang vai trò cung cấp các dịch vụ nội dung, thông tin để kết nối giữa người đọc với tác giả. Ngược lại, một số công ty cung cấp dịch vụ thông tin sẽ lấn sân, trở thành “bà đỡ” cho mỗi ấn phẩm.
Người ta cho rằng sẽ có 3 mô hình hoạt động xuất bản song hành tồn tại là: Mô hình truyền thống, tập trung vào in ấn, tác phẩm in (dành cho thương hiệu lớn); mô hình giữa các phương tiện truyền thông về việc tạo và phân phối nội dung trên các kênh khác nhau (dành cho các tập đoàn nắm giữ bigdata (dữ liệu lớn) và mạng lưới phân phối); mô hình tạo ra các dịch vụ nội dung dựa trên nền tảng số và mạng lưới khách hàng (mô hình của tương lai - mô hình 4.0).
Chưa rõ thời gian tới, các mô hình này sẽ mở rộng đến phạm vi nào nhưng sự phát triển của các công ty biên tập ở Nhật Bản, Hàn Quốc trong vai trò trợ giúp các NXB và tác giả đã cho thấy những dấu hiệu của sự chuyển dịch bước đầu sang mô hình 4.0.
Cùng với sự chuyển dịch mô hình xuất bản hiện có, còn là sự xuất hiện của một quy trình xuất bản hoàn toàn mới - xuất bản trực tiếp của các cá nhân. Với định dạng điện tử, thông qua các công ty nắm giữ hạ tầng bigdata, tác giả đưa “đứa con tinh thần” của mình đến thẳng người đọc mà không qua thao tác biên tập, giới thiệu, quảng bá của NXB. Điều này đồng nghĩa trung tâm của quy trình xuất bản lúc này không còn là các NXB mà là các tập đoàn truyền thông nắm giữ hạ tầng bigdata.Tất nhiên, nếu tác giả không phải là người nổi tiếng hay tác phẩm thuộc một lĩnh vực nghiên cứu chuyên biệt thì hình thức xuất bản này rất khó tiếp cận độc giả.Nhưng sẽ là vô cùng thuận lợi, giảm chi phí nếu tác giả và tác phẩm đã định hình đối tượng bạn đọc cho riêng mình.Điều này đã thấy ở các khu vực xuất bản phát triển như Mỹ, Tây Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc.
Thứ hai, xuất hiện của các sản phẩm xuất bản mới thay thế dần vai trò của sách truyền thống
Xuất hiện vào những năm cuối thế kỷ XX, sách điện tử đã làm cho ngành công nghiệp xuất bản thế giới có những chuyển hóa sâu sắc, khi các thiết bị lưu trữ và phổ biến thông tin kỹ thuật số ngày càng chiếm vị trí quan trọng nhờ những ưu thế về dung lượng, sự tiện lợi. Sự ra đời của ebook (sách điện tử), nhất là các thiết bị, phần mềm hỗ trợ đọc, trao đổi, mua bán sách trực tuyến đã tạo ra một cuộc cách mạng thật sự trong giới xuất bản.
Hiện nay, sau sự thoái trào của các thiết bị đọc sách độc lập tồn tại, một dòng sách điện tử mới được tích hợp trên nhiều hệ điều hành: Window, Mac, Linux, iOS, Android, Blackberry, WebOS…. ngày càng chiếm ưu thế. Chỉ với một chiếc điện thoại thông minh, gọn nhẹ, độc giả đã có thể có những trải nghiệm như đọc một cuốn sách giấy, lật giở từng trang.Hình ảnh, audio, video được tích hợp vào ebook trên tương tác thời gian thực nên rất trực quan, sống động.
Để đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu của bạn đọc, các NXB lớn trên thế giới đều đẩy mạnh xuất bản điện tử, đặc biệt là xuất bản và phát hành trực tuyến trên mạng internet. Đi đầu vẫn là các tập đoàn công nghệ thông tin với sự góp mặt của các tên tuổi lớn như Google, Yahoo, Facebook,... kết hợp với các nhà sản xuất như Apple, SamSung, Nokia, Sony,... tích hợp sẵn sản phẩm sách điện tử trên điện thoại di động hoặc cho phép tải sách điện tử qua Appstore, Google play,... nhằm gia tăng giá trị ứng dụng của các sản phẩm công nghệ thông tin. Sự kết hợp này đã tạo nên nguồn tư liệu khổng lồ với hàng chục triệu đầu sách trên toàn thế giới (chỉ riêng trang Google Play Books cho phép chúng ta chọn, đọc và tải trên 4 triệu tựa sách). Sách điện tử đã đến với mọi đối tượng bạn đọc một cách tự nhiên và nhanh chóng nhất.
Trong tương lai, đi cùng với sự phát triển của sách điện tử, một mô hình kinh doanh truyền thông đa nền tảng (multi-platform) sẽ là đích đến của bất kỳ loại hình truyền thông đại chúng nào, bao gồm cả xuất bản. Nhu cầu, thị hiếu cũng như hành vi của độc giả đã thay đổi, vì thế việc phát hành nội dung xuất bản không cònbó hẹp trong một phương thức mà thay vào đó là việc chuyển tải bằng nhiều dạng thức và các phiên bản trên rất nhiều nền tảng kỹ thuật số.
Thứ ba, phương thức sản xuất mới gắn với yêu cầu mới về nguồn nhân lực
Những thói quen mới của độc giả như: mua bán, lựa chọn và trao đổi sách trực tuyến, sử dụng ebook (sách điện tử) và vrbook (sách thực tế tăng cường ảo) buộc các NXB phải tìm ra định hướng phát triển cho mình nếu không muốn bị tụt hậu.
Về cơ hội, trước hết, xét một cách cơ bản, mục đích của xuất bản chính là truyền tải tri thức, lan tỏa, chia sẻ tri thức của một người, một nhóm người, một cộng đồng và của toàn nhân loại nhằm giữ gìn, bảo lưu các giá trị của tri thức. Mục đích đó sẽ được đáp ứng tối ưu nhất với cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Bằng sự xóa nhòa mọi giới hạn, ranh giới về không gian, thời gian, cách mạng 4.0 mở ra một bước ngoặt mới về tốc độ chia sẻ và lan tỏa. Những công đoạn của xuất bản truyền thống (sách in giấy) sẽ được giảm thiểu để sản phẩm đến được tay nhiều độc giả nhất, trong thời gian nhanh nhất. Bên cạnh đó, người ta đã thấy sự thay thế máy móc cho con người ngay cả ở một số hoạt động trước đây chỉ có thể do con người thực hiện. Với xuất bản, sẽ không lạ nếu một ngày nào đó, những công việc thường xuyên hiện nay của biên tập viên được thay thế bằng những phần mềm chuyên dụng. Thêm nữa, sự phát triển của trí thông minh nhân tạo sẽ hỗ trợ tối đa biên tập viên trong một số khâu công việc chẳng hạn như tổng hợp tất cả các nguồn thông tin về cùng một chủ đề trên toàn cầu, những robot sẽ thay thế bộ phận chế bản hay nhân công làm kỹ thuật in ấn, giúp NXB tinh giản bộ máy; đồng thời còn giúp NXB kiểm định được chất lượng bản thảo, kiểm soát được tình trạng “đạo văn” và tiếp cận được sự tiến bộ nhanh chóng của khoa học và công nghệ...
Việc tiếp nhận thông tin “đầu vào” cho xuất bản cũng được mở ra những cơ hội mới. Với những phương tiện hiện đại trong tay, được kết nối toàn cầu, các luồng thông tin trở nên vô cùng phong phú, những người làm xuất bản không còn thụ động “ngồi chờ” nguồn bản thảo nữa, mà họ có cơ hội tìm hiểu, nghiên cứu nhu cầu, thị hiếu của người đọc, hoặc chủ động tìm kiếm, khai thác đề tài rồi đặt các tác giả viết. Chính nhờ sự phong phú, đa dạng của các nguồn thông tin mà ngày nay, các mảng đề tài được khai thác xuất bản ngày càng đa dạng hơn.
Cách mạng công nghiệp 4.0 cũng sẽ giúp tiết kiệm chi phí lưu thông dẫn đến hạ giá thành xuất bản phẩm, giảm thiểu ô nhiễm môi trường, không gian lưu trữ... Với xuất bản sách giấy, NXB chỉ có thể ước lượng nhu cầu của thị trường để quyết định số lượng bản in, nếu số bản tiêu thụ thực tế nhỏ hơn mức dự tính ban đầu thì sẽ dẫn đến tình trạng sách tồn kho, lãng phí một nguồn vốn đầu tư không nhỏ.
Tất cả những thay đổi trên buộc quy trình tác nghiệp cũng như chính bản thân mỗi người làm công tác xuất bản phải thay đổi.Một biên tập viên không thể chỉ biết sửa bài mà phải biết kết hợp nhiều công đoạn để tạo ra các sản phẩm có hình thức phù hợp. Nghĩa là phải đa nhiệm - biết làm mọi chức năng như: có kiến thức cơ bản về lập trình, tổ chức xuất bản qua thiết bị di động (mobile publishing), bằng các phương tiện truyền thông xã hội (social publishing) và xây dựng dữ liệu (data book)...
Bên cạnh đó, công tác biên tập cũng trở nên chuyên nghiệp hóa hơn khi biên tập viên có được nhiều nguồn thông tin để kiểm định, kiểm chứng và hệ thống hóa thông tin.Đặc biệt, biên tập viên còn cần tham gia sâu vào hoạt động quảng bá, truyền thông trong một quy trình khép kín của công tác xuất bản.

YÊU CẦU ĐẶT RA ĐỐI VỚI XUẤT BẢN VIỆT NAM
Là một trong những quốc gia có tốc độ phát triển internet hàng đầu khu vực và trên thế giới, Việt Nam thực sự có những nền tảng quan trọng để bước vào giai đoạn xuất bản 4.0. Nhưng để nắm chắc cơ hội, chủ động cho con đường phát triển tới, chúng ta cần làm gì?
Thứ nhất, xây dựng cơ sở hạ tầng
Xuất bản 4.0 đòi hỏi phải có một cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin mở. Các NXB cần phải chuẩn bị đầy đủ điều kiện và năng lực để chuyển dần sang xuất bản số; nâng cao chất lượng bản thảo qua sự chủ động, tích cực tìm kiếm những đề tài đúng với “hơi thở” của thời đại, đáp ứng kịp thời nhu cầu của người đọc; tăng cường năng lực ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ; đào tạo đội ngũ cán bộ làm công tác phát hành, marketing giỏi, năng động; lựa chọn những mảng xuất bản đặc thù để xây dựng thương hiệu riêng, độc đáo cho mình; tăng cường xây dựng các website, đẩy mạnh xây dựng hình ảnh, bộ nhận diện thương hiệu, chiến lược phát triển cho đơn vị mình.
Thứ hai, đào tạo nhân lực
Trước xu thế máy móc tự động hóa thay thế con người, nguồn nhân lực phải được trang bị kiến thức, kỹ năng phù hợp để đáp ứng yêu cầu công việc trong tình hình mới.
Việc nghiên cứu, xây dựng và đổi mới chương trình đào tạo, phát triển đội ngũ giáo viên theo hướng chuẩn hoá, hiện đại hoá, xã hội hoá; tăng cường sự phối hợp giữa nhà trường với doanh nghiệp nhằm đảm bảo về chất lượng, đầy đủ về số lượng để đáp ứng yêu cầu của ngành xuất bản nói chung, xuất bản điện tử nói riêng trong thời kỳ hội nhập kinh tế quốc tế như hiện nay là việc làm cấp bách của mỗi cơ sở đào tạo.
Bản thân mỗi cá nhân hoạt động trong ngành xuất bản cũng cần có sự chủ động, tích cực nâng cao trình độ, tăng cường tri thức, nâng cao khả năng thích nghi, dám đối mặt với thách thức.
Thứ ba, xây dựng môi trường pháp lý
10 năm trước, Chỉ thị số 42-CT/TW về “Nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản” đã đặt vấn đề xuất bản điện tử, trong đó nhấn mạnh một trong những giải pháp chủ yếu nhằm xây dựng ngành xuất bản thành một ngành kinh tế - công nghệ phát triển toàn diện, vững chắc là “Đổi mới, nâng cấp và từng bước hiện đại hoá cơ sở vật chất-kỹ thuật và công nghệ xuất bản”.
Thể chế hóa quan điểm chỉ đạo của Đảng, qua các lần sửa đổi, bổ sung Luật Xuất bản và các văn bản pháp luật liên quan, các quy định về xuất bản điện tử ngày càng rõ hơn, tạo hành lang pháp lý đầy đủ hơn để xuất bản điện tử.
Tuy nhiên, tình trạng vi phạm bản quyền trong lĩnh vực xuất bản và kinh doanh sách điện tử diễn biến hết sức phức tạp, trở thành rào cản làm nản lòng các doanh nghiệp hoặc NXB muốn phát triển xuất bản điện tử. Mặc dù điều kiện công nghệ đã và đang được hoàn thiện, nhu cầu và thái độ của bạn đọc đối với sách điện tử đang chuyển biến tích cực song tình trạng vi phạm bản quyền vẫn là điểm mấu chốt ngăn cản một thị trường sách điện tử lành mạnh phát triển. Sách điện tử lậu, không bản quyền đang được “phá giá” hoặc bị các cư dân mạng “hồn nhiên” chia sẻ, phát tán miễn phí trên rất nhiều diễn đàn, trang mạng trong và ngoài nước, cùng với đó là các website vi phạm bản quyền đã và đang không chỉ làm thiệt hại trực tiếp cho tác giả và NXB cũng như các đơn vị phát hành sách điện tử, mà còn làm xói mòn thị trường sách điện tử mới manh nha hình thành.
Thứ tư, phát triển thị trường sách điện tử và dịch vụ xuất bản mới trên cơ sở “kết hợp hài hòa” với thị trường sách in truyền thống
Tạo điều kiện để các NXB, nhà sản xuất và phân phối khéo léo kết hợp giữa 2 loại hình sách in truyền thống và sách điện tử, để dần thu hút ngườiđọc, đặc biệt là những người có thời gian sử dụng máy tính cao, đến với các ấn phẩm truyền thống thông qua quảng cáo, trích đăng trên mạng internet; xây dựng hệ thống thư viện điện tử thuận lợi phục vụ cho tra cứu, tìm kiếm sản phẩm xuất bản truyền thống; thay đổi phương thức giáo dục dựa trên ứng dụng các công nghệ thông tin hiện đại...
Thứ năm, công nghệ quản lý mới
Rất cần đẩy mạnh xây dựng đội ngũ quản lý chuyên ngành, có đủ năng lực đáp ứng yêu cầu thời kỳ mới.
Cùng với công nghệ quản lý mới, trong điều kiện hệ thống thông tin trở nên vô cùng đa dạng, những thông tin thừa, thiếu chính xác, thậm chí là những thông tin mang tính xuyên tạc, mang mục đích, động cơ không lành mạnh cũng xuất hiện và tồn tại như một phần tất yếu. Phải “bơi” trong biển thông tin như vậy, cả người làm xuất bản và độc giả đều sẽ rất khó khăn trong lựa chọn, chắt lọc thông tin. Vì thế, cần nghiên cứu và tìm kiếm giải pháp an ninh truyền thông hiệu quả, đặc biệt là vấn đề phòng, chống tội phạm công nghệ cao và an ninh mạng. Có thể nói, đây là một trong những yêu cầu căn bản và cấp thiết nhất ở mọi quốc gia hiện nay, khi phải giải bài toán “cách mạng công nghệ 4.0”.
Trên tất cả, mỗi người làm công tác xuất bản, mỗi đơn vị xuất bản, dù ở bất cứ khâu nào cũng cần có sự đổi mới tư duy mạnh mẽ. Ở Việt Nam, do độ trễ của một thị trường xuất bản chậm phát triển hơn nên chưa thấy những thách thức diễn ra gay gắt như ở các nước phát triển. Những thuận lợi và thách thức đến từ kỷ nguyên số cho thấy, đã đến lúc các đơn vị xuất bản không thể chỉ dựa vào nội dung tác phẩm, danh tiếng của tác giả như trong quá khứ, mà còn cần phải biết đáp ứng, tiếp cận người đọc trên các nền tảng công nghệ mới/.